
Kościół i klasztor Na Skałce

Św. Michał Archanioł z ołtarza głównego
Przedromańska rotunda pw. św. Michała Archanioła
Skałka to dawna osada o charakterze obronnym, leżąca niedaleko Wawelu. Nazwę swą zawdzięcza usytuowaniu na wapiennej skale wynoszącej się ponad nizinny teren. Pierwsze ślady osadnictwa na tym miejscu datowane są na niemal 2000 lat przed Chrystusem. Po przyjęciu chrześcijaństwa na ziemiach polskich rozwinęła się przedromańska architektura sakralna, zwana u nas wczesnopiastowską. Były to rotundy jedno- lub wieloapsydowe, które pełniły rolę baptysteriów – miejsc masowych chrztów. Nadawano im wezwania Najświętszej Maryi Panny i św. Michała Archanioła – i tak właśnie stało się na Skałce. Późniejszy fundator paulińskiego klasztoru Na Skałce, ks. kanonik Jan Długosz, w Żywocie św. Stanisława, biskupa krakowskiego napisał: „Jest niedaleko miasta Krakowa kościół zbudowany okrągło z kamienia białego, na skale niezbyt wysokiej, wznoszącej się na równinie, poświęcony ku czci św. Michała Archanioła i wszystkich Aniołów, otoczony z jednej strony niewielkim jeziorem, nad którym niegdyś Polacy, zanim nawróceni zostali do wiary chrześcijańskiej, bałwanom swoim pogańskim zwyczajem składali ofiary i kadzidło”.

Męczeństwo św. Stanisława, autor nieznany, XVII w.
Miejsce Męczeństwa św. Stanisława
Jednak swoje znaczenie w historii to miejsce nad Wisłą zawdzięcza przede wszystkim męczeńskiej śmierci Stanisława, biskupa krakowskiego, która miała miejsce właśnie tutaj w 1079 roku. Sprawa śmierci św. Stanisława przez wieki była przedmiotem polemik badaczy – i do dziś budzi silne emocje. Sam fakt zabicia Biskupa przez siepaczy króla Bolesława Szczodrego, nazwanego później Śmiałym, oraz poćwiartowania zwłok Męczennika został opisany przez trzech kronikarzy: Galla Anonima, bł. Wincentego Kadłubka i ks. Jana Długosza. Informacje o cudzie zrośnięcia się porąbanego ciała oraz o czterech orłach strzegących wcześniej rozrzuconych fragmentów zwłok jako pierwszy zapisał w swojej kronice bł. Wincenty Kadłubek. W połowie XII wieku dokonano translacji relikwii męczennika w związku z przebudową katedry wawelskiej. Dokumentacja potwierdza, że szkielet Stanisława tworzył jednolitą całość – nie było śladu po ćwiartowaniu. Stanowiło to dowód przedstawiony podczas procesu kanonizacyjnego w 1253 roku, zakończonego kanonizacją w Asyżu.

Współczesna tablica fundacyjna klasztoru Na Skałce
Fundacja Klasztoru Paulinów Na Skałce
W tę bogatą historycznie i kulturowo rzeczywistość wpisuje się Zakon Świętego Pawła Pierwszego Pustelnika (Ordo Sancti Pauli Primi Eremitae – OSPPE). Wspólnota ta powstała na Węgrzech w drugiej połowie XIII wieku. Paulini szybko rozprzestrzenili się w Europie, docierając także w 1382 roku do Polski, najpierw na Jasną Górę.
W 1472 roku kanonik krakowski i dziejopis polski Jan Długosz, w trosce o podupadające wówczas sanktuarium św. Stanisława, postanowił przekazać je w ręce paulińskich zakonników, których poznał najprawdopodobniej w Pińczowie w czasie fundacji tamtejszego klasztoru, dokonanej przez biskupa Oleśnickiego. Podczas pobytu na Jasnej Górze Długosz miał możność przyjrzeć się bliżej życiu zakonników. Przekazanie Zakonowi Paulinów skałecznego kościoła pod wezwaniem św. Michała Archanioła wraz z parafią oraz licznymi uposażeniami nastąpiło 22 czerwca 1472 roku. Nowi kustosze Skałki mieli odnowić kult św. Stanisława i otoczyć troską zaniedbane wówczas miejsce męczeńskiej śmierci Patrona Polski. Długosz napisał sam o swojej fundacji w Rocznikach, czyli Kronikach sławnego Królestwa Polskiego, że sprowadził tu: „braci pustelników świętego Pawła, pierwszego eremity, wyznających regułę świętego Augustyna, ponieważ oni, praktykując jedno i drugie życie, mianowicie czynne i kontemplacyjne, są bardzo pożyteczni dla Kościoła Bożego; uznał, zgodnie z rzeczywistością, że miejsce to uświęcone krwią wielkiego męczennika, świętego Stanisława, dotąd zaniedbane, przez związany z Boską chwałą śpiew w godzinach dziennych i nocnych, przez świętość i gorliwą opiekę zakonników wyda za łaską Najwyższego obfitszy i bardziej zbawienny owoc dla zwiększenia chwały Bożej i zbawienia ludu chrześcijańskiego”. Pierwszym przeorem na Skałce został o. Jakub z Bogumiłowic, który wraz z dwunastoma innymi mnichami podjął pracę duszpasterską na tym miejscu. Ojciec Jakub, ówczesny prowincjał Polski, był to, zdaniem Długosza: „mąż, który jaśniał niezwykłą świętością i uczciwością i chlubił się, że jest bardzo szczęśliwy, iż przypadł mu tak rzadki dar, że on sam i jego zakon zajmuje w dziedziczenie tak znakomite i bardzo sławne miejsce, jakiego przez tak długi czas nie miał żaden inny klasztor w Polsce”.

Gotycka Skałka na jasnogórskim obrazie z 1. poł. XVII w.
Kościół gotycki
W pierwszych latach pracy na Skałce paulini rozpoczęli rozbudowę gotyckiego kościoła, którego fundatorem był najprawdopodobniej król Kazimierz Wielki. W czasach jego panowania okolica Skałki zaczęła przeżywać wielki rozkwit, gdy w 1335 roku powstała osada Kazimierz, nazwana tak od imienia władcy. Nie wiadomo, kiedy dokładnie powstał gotycki kościół. Był to kościół orientowany, podobnie jak wcześniejsza rotunda. W wiekach XVI i XVII mieściła się tu kaplica św. Stanisława, zlokalizowana za ołtarzem głównym. Powstała staraniem o. Stefana, przeora skałecznego, ukończono ją w 1505 roku. Zachowały się również wzmianki o budowie innej kaplicy – najprawdopodobniej pierwotnego grobu biskupa przed przeniesieniem relikwii Męczennika na Wawel. Zapiski kronikarskie z archiwum na Skałce pokazują szczegóły życia mnichów na tle historii Kościoła i państwa w XVII wieku. Widać tu wydatki na odnowę klasztoru, prowadzoną w latach 1653–1655, i drugą odbudowę, zaczętą w 1655 roku, po potopie szwedzkim, a skończoną dopiero 23 lata później. W drugiej połowie XVII wieku odnowiono także sadzawkę św. Stanisława, z której wierni od dawna już czerpali wodę, wierząc w jej uzdrawiającą moc.

Barokowy kościół, obraz XVIII w.
Świątynia barokowa
W 1733 roku paulini podjęli decyzję o budowie nowej świątyni. Zniszczony wylewami Wisły i innymi czynnikami atmosferycznymi, ograbiony i zdewastowany w czasie najazdu szwedzkiego stary kościół został zburzony do fundamentów, a w jego miejsce wzniesiono nową budowlę w stylu barokowym. Budowa nowego kościoła trwała do 1751 roku. Głównym wykonawcą tego dzieła był Antoni Solari, nadworny architekt króla Augusta III Wettina. Solari nadał świątyni monumentalną formę budowli trójkondygnacyjnej, o wyraźnie wyznaczonych trzech osiach. Prace budowlane na Skałce w tym okresie nadzorowali ówcześni przeorzy: o. Celestyn Obiegłowicz oraz o. Bruno Chojnicki. Wielkim protektorem wzmiankowanego dzieła i dobroczyńcą Skałki okazał się także o. Konstanty Moszyński, biskup inflancki i prowincjał Zakonu. Był on hojnym darczyńcą dla krakowskiej Skałki. Oprócz stojącej tu do dziś figury św. Stanisława nad sadzawką, ufundował m.in. bogato zdobione szaty liturgiczne i srebrny kielich mszalny, a także wyjątkowe dzieło sztuki jubilerskiej – koralową monstrancję z 1706 roku, do dziś używaną co roku podczas uroczystości paschalnych: w wieczór Męki Pańskiej w Wielki Piątek oraz podczas liturgii Wigilii Paschalnej w Wielką Sobotę.

Wizerunek św. Stanisława BM z ołtarza bocznego
Kult św. Stanisława BM
Od samego początku działalność duszpasterska paulinów na Skałce naznaczona była – i jest po dzień dzisiejszy – kultem św. Stanisława Biskupa i Męczennika. Wspaniałym znakiem jego ciągłości jest znajdujący się w bocznym ołtarzu obraz św. Stanisława, przeniesiony tu z poprzedniej, gotyckiej świątyni. Przez wieki kolejne pokolenia paulinów starały się za wszelką cenę i mimo różnych dziejowych trudności krzewić wśród narodu polskiego nabożeństwo do Świętego Patrona Ojczyzny. W latach osiemdziesiątych XVI wieku jeden z paulinów krakowskiego konwentu, o. Mikołaj z Wilkowiecka, opracował pierwszy żywot św. Stanisława po polsku. W sto lat później inny krakowski paulin, o. Bartłomiej Szotarewicz, opublikował poemat Byssus et Purpura, w którym zawarł nieznane wcześniej kultowe przekazy o św. Biskupie, ujawnił łaski, jakie za jego przyczyną otrzymywali wierni oraz sporządził wykaz wot i pielgrzymek do miejsca jego męczeńskiej śmierci. Zachowany w formie rękopisu obszerny i szczegółowy rejestr, prowadzony przez paulinów w latach 1582–1672, daje obraz przebiegu kultu św. Stanisława w tym czasie. Rozmaitość wpisów świadczy o dużej popularności Sanktuarium wśród mieszkańców Krakowa, Kazimierza, lecz także pielgrzymów z całej Polski, a nawet z zagranicy. W 1274 roku, rok po kanonizacji św. Stanisława, odbyła się pielgrzymka z Wawelu na Skałkę z relikwiami męczennika, dając początek słynnym procesjom stanisławowskim, odbywanym odtąd co roku aż do dziś w odpustową niedzielę po 8 maja z udziałem Episkopatu Polski, przedstawicieli rządu i wojska polskiego, a także licznych zgromadzeń zakonnych, wspólnot świeckich i cechów. Z czasem zanikła natomiast podobna ceremonia urządzana z okazji rocznicy translacji relikwii 27 września; ostatnia odbyła się w XVII wieku. Innym ciekawym, dziś już historycznym, obrzędem były tak zwane procesje koronacyjne. Odbywały się one zawsze w sobotę, w przeddzień niedzielnej Mszy Świętej koronacyjnej. Wielu badaczy jest zdania, że jako pierwszy uczynił to Władysław Łokietek, koronowany w Krakowie w 1320 roku. Ostatnim pielgrzymującym zgodnie z liturgicznym ordo coronationis był na pewno August III Wettin. Koronowany w wyjątkowych politycznych okolicznościach w warszawskiej kolegiacie św. Jana Stanisław Leszczyński nie przyjechał na Wawel – natomiast ostatni monarcha polski, Stanisław August Poniatowski, dopełnił tradycji po latach, podczas swego pobytu w Krakowie.

Stara biblioteka klasztorna
Działalność naukowa
Obejmując w XV wieku parafię skałeczną, paulini odziedziczyli też funkcjonującą tu szkołę parafialną. W pierwszej połowie XVII wieku (według części źródeł od 1615 roku, a innych – od 1625 roku) zaczęli prowadzili na Skałce studium filozofii. W 1637 roku wprowadzono wykłady z teologii i prawa, mające przygotowywać do kapłaństwa adeptów, którzy wybrali drogę życia zakonnego w duchu św. Pawła z Teb. Od 1653 roku Skałka zyskała status oficjalnego domu studiów teologii dla prowincji polskiej i stan ten przetrwał do roku 1798. W następnym roku utworzono tu nowicjat dla wszystkich istniejących jeszcze klasztorów galicyjskich. Zamknięty po kilku latach, wznowił działalność w 1851 roku i funkcjonował aż do 1914 roku, gdy nastąpiło połączenie z konwentem jasnogórskim. Od roku 1918 na Skałce zaczęła się ponownie odbywać formacja seminaryjna. W roku 1923 zakon paulinów otworzył dodatkowo juwenat, czyli gimnazjum męskie, które wcześniej funkcjonowało przy Jasnej Górze. Na jego potrzeby w latach 1931–1935 Adolf Szyszko-Bohusz stworzył budynek znany dziś jako siedziba seminarium. Studium Teologiczne – późniejszy Instytut Teologiczny – z małymi przerwami mieściło się do 1993 roku w klasztorze. Wtedy siedzibą Wyższego Seminarium Duchownego Zakonu Paulinów stał się budynek dawnego juwenatu. Klasztor skałeczny to także jeden z dwóch domów zakonnych posiadających dobrze zachowane archiwum – bibliotekę, która swoje początki ma już w akcie fundacyjnym. Biblioteka, mieszcząca się od lat 60. XVIII wieku w południowej emporze kościoła, nad zakrystią, w której funkcjonuje skarbiec, zawiera wiele bezcennych dokumentów, ksiąg, inkunabułów. Tutejsze zasoby biblioteczne są znacznie starsze niż pomieszczenie, pamiętają bowiem czasy Jana Długosza (1472) i Macieja Miechowity (1520).

Wnętrze Krypty Zasłużonych
Centrum polskości
Paulini wielokrotnie przywracali Skałce pierwotne historyczne znaczenie i rolę, jaką to Sanktuarium winno pełnić w narodzie, zwłaszcza w okresie wojen czy niewoli. Jedną z takich okazji stały się obchody 800-lecia śmierci św. Stanisława (1879 rok). Mnisi organizowali różne nabożeństwa na Skałce, wydawali broszury, obrazki jubileuszowe. W podziemiach kościoła w 1880 roku została otwarta Krypta Zasłużonych Twórców Kultury Polskiej (nazywana czasem Panteonem), która stała się miejscem pochówku słynnych Polaków. Jej zaczątkiem stała się idea powtórnego pogrzebu Jana Długosza, zrodzona z chęci uczczenia 400. rocznicy jego śmierci. Odtąd skałeczna krypta zaczęła pełnić rolę sepulchrum Patriae. Groby królewskie na Wawelu uważano wówczas za zamknięte ze względu na panującą sytuację polityczną – były to czasy rozbiorów, gdy państwo polskie nie istniało na mapach. Skałka stała się centrum polskości, łącząc w sobie kult św. Stanisława z kultem maryjnym, cechującym duchowość paulińską. Wymownym dowodem tego była decyzja przeora, o. Ambrożego Fedorowicza, który w maryjnym ołtarzu północnej nawy bocznej umieścił wierną kopię wizerunku Matki Bożej Częstochowskiej pędzla Jana Nepomucena Grotta, ucznia Wojciecha Gersona. Poświęcenie obrazu Jasnogórskiej Bogarodzicy w 1891 roku sprawiło, że dla wiernych skałeczne wzgórze stało się jakby drugą Jasną Górą. Częstochowa od roku 1773 do 1806 pozostawała pod zaborem pruskim, następnie, po krótkim epizodzie przynależności do Księstwa Warszawskiego, w 1813 roku przeszła w ręce Rosjan – i taki stan rzeczy trwał aż do wybuchu I wojny światowej. Na Jasną Górę przybywać wyłącznie ci, którzy znaleźli się razem po tej samej stronie granicy – dla Polaków mieszkających na terenie dwóch pozostałych zaborów było to niemożliwe. Godnym zauważenia jest także następca o. Ambrożego, o. Augustyn Jędrzejczyk, który pozostawił po sobie znakomitą ilość obrazów o tematyce religijnej.

Miejsce ogrzewalni św. Brata Alberta
Posługa duszpasterska
W 1626 roku założono przy kościele na Skałce Bractwo Świętych Aniołów Stróżów, staraniem o. Mikołaja Królika, ówczesnego prowincjała Zakonu. Funkcjonowało z przerwami aż do drugiej połowy XX wieku. Po zawieszeniu bezprawną ustawą PRL w 1951 roku, zostało reaktywowane 23 maja 2003 roku staraniem przeora, o. Andrzeja Napiórkowskiego – i od tamtej pory działa nieprzerwanie. Wielkie zasługi miał także o. Pius Przeździecki. Rozwinął on w okresie dwudziestolecia międzywojennego działalność społeczną wśród dziewcząt pracujących u Żydów, coraz liczniej osiedlających się w tej części miasta. Zapoczątkował tym stowarzyszenie żeńskie pod wezwaniem św. Julii, którego członkinie zwano potocznie „Julitkami”. Swoją posługą duszpasterską objął biednych i ubogich, współpracując ze św. Albertem Chmielowskim, który przez kilka lat mieszkał w murach klasztoru na skałce wraz ze swoimi współpracownikami. Ojciec Pius prowadził także duszpasterstwo wśród inteligencji. Skałeczny kościół pełnił funkcję świątyni parafialnej do 1923 roku, kiedy przeniesiono ją do świątyni Bożego Ciała. Obecnie bazylika na Skałce przynależy do parafii św. Katarzyny Aleksandryjskiej. W latach siedemdziesiątych XX wieku o. Rufin Abramek (zm. 1990 r.) stworzył duszpasterstwo akademickie, które gromadziło studentów z domu akademickiego przy ul. Piekarskiej. Ojciec Rufin wraz z o. Zachariaszem Jabłońskim rozpoczęli w 1976 roku wspólne pielgrzymowanie ze Skałki na Jasną Górę, dając początek Pieszej Pielgrzymce Skałecznej.

Bł. Stefan kard. Wyszyński na Skałce
Ojcowie Narodu na Skałce
Wielkimi czcicielami św. Stanisława byli św. Jan Paweł II oraz bł. Stefan kard. Wyszyński. Prymas Tysiąclecia pierwszy raz przewodniczył krakowskim uroczystościom ku czci Męczennika w 1953 roku i odtąd czynił to aż do 1980 roku – z przerwą w czasie uwięzienia. Jako Konfrater pauliński, Wyszyński był wielkim przyjacielem i protektorem Zakonu. Na Jasnej Górze spędził łącznie ponad 600 dni życia – a odwiedzał paulinów także w Krakowie, na Bachledówce i w innych miejscach. Na Skałkę przybywał w procesjach stanisławowskich wraz z biskupami. To właśnie w Krakowie w 1953 roku napisał słynny Memoriał Non Possumus. Obchody 700. rocznicy kanonizacji św. Stanisława, a później Tysiąclecia Chrztu Polski zgromadziły na Skałce rekordową ilość wiernych.

Papież podczas spotkania z młodzieżą
Szczególnym momentem w dziejach krakowskiej Skałki było spotkanie papieża Polaka, św. Jana Pawła II, z ludźmi nauki i kultury oraz z młodzieżą dnia 8 czerwca 1979 roku, podczas jego pierwszej pielgrzymki do Ojczyzny, z racji 900-lecia męczeńskiej śmierci św. Stanisława. Ojciec Święty zszedł wówczas z tronu i usiadł na schodach, co nie zdarzyło się w żadnym innym miejscu na świecie. Według raportów Służby Bezpieczeństwa, na spotkanie z papieżem przybyło ponad dwieście tysięcy młodych.
Był to okres posługi przeora o. Stanisława Turka, rozpoczęto wówczas wiele inicjatyw w związku z Jubileuszem 900-lecia śmierci Biskupa Stanisława. Następne prace w tej materii kontynuowali przeorowie: o. Zachariasz Jabłoński (1986–1989), o. Bronisław Krąp (1989–1996), o. Jan Mazur (1996–2002), o. Andrzej Napiórkowski (2002–2008), o. Michał Lukoszek (2008–2014), o. Grzegorz Prus (2014–2020) oraz pełniący obecnie obowiązki o. Mariusz Tabulski (od 2020 roku). Warto tu wymienić fundację nowych dzwonów na wieży kościelnej, odtworzenie zabytkowych organów, odnowienie zewnętrznej elewacji bazyliki i klasztoru, stworzenie barokowego ogrodu, wyremontowanie sadzawki św. Stanisława, schodów prowadzących do bazyliki, ołtarza głównego oraz bocznych, a także refektarza, wirydarza i wielu innych obiektów. W 2004 roku papież Jan Paweł II nadał kościołowi na Skałce tytuł Bazyliki Mniejszej. W 2008 roku powstał Ołtarz Trzech Tysiącleci, stworzony według projektu znanego krakowskiego artysty rzeźbiarza prof. Wincentego Kućmy. Wzniesiony staraniem ojca przeora, przy wydatnej pomocy finansowej Lucyny i Piotra Skalskich, ołtarz polowy może też pełnić funkcję podium dla wydarzeń artystycznych. Ołtarz stanowi wotum wdzięczności Bogu za Jego Opatrzność nad polskim narodem, za polskich świętych i błogosławionych oraz za życie i posługę zakonników w białych habitach w 700. rocznicę zatwierdzenia Zakonu Świętego Pawła Pierwszego Pustelnika.

Konwent Ojców Paulinów na Skałce w roku 2018

Bazylika z klasztorem i budynek Seminarium
Skałka dziś
Obecnie duszpasterstwo na Skałce, obok sprawowanych sakramentów i nabożeństw, obejmuje wieloaspektowe spektrum zadań: troskę o dobre przygotowanie do sakramentu małżeństwa, duszpasterstwo młodych, troskę o pielgrzymów i turystów, a także piesze pielgrzymowanie na Jasną Górę, formację w Bractwie Aniołów Stróżów i krakowskim oddziale Jasnogórskiej Rodziny Różańcowej – aż po ewangelizację śpiewem w chórze św. Michała Archanioła.
Wnętrze klasztoru – nieosiągalne dla zwiedzających, bo zamknięte klauzurą – wypełnia cisza wieków, wypełnionych łańcuchem kolejnych pokoleń białych mnichów paulińskich. Zawiera też ono zbiory dzieł malarskich, które tworzą galerię obrazów a wśród nich Ucieczka do Egiptu, autorstwa Hansa Sueska z Kulmbachu, datowanego na ok. 1511 rok. Innym wymownym dziełem jest renesansowy wizerunek Maryi z Dzieciątkiem oraz cykl malarski na temat historii życia Patriarchy Zakonu, św. Pawła z Teb.
Skałeczne Sanktuarium znajduje się na trasie Szlaku Krakowskich Świętych, natomiast sąsiadujący z kościołem i klasztorem budynek Wyższego Seminarium Duchownego Zakonu Paulinów jest częścią krakowskiego Szlaku Modernizmu. W 2021 roku powstała również Fundacja Szlak Dziedzictwa Kulturowego Zakonu Paulinów, której celem jest prezentacja współczesnemu światu bogactwa materialnego, duchowego i kulturowego dziedzictwa Zakonu Świętego Pawła Pierwszego Pustelnika. Został pomyślany w ten sposób, aby ukazać odbiorcom wielu krajów z jednej strony – charyzmat Zakonu, a z drugiej – niepowtarzalną rolę, jaką odgrywał w historii Polski poprzez kształtowanie religijności i jedności narodowej Polaków.
Przeżywany niedawno jubileusz 550-lecia fundacji klasztoru przypominał zarówno zakonnikom, jak i wiernym, że klasztor ten był jednym z dwóch, obok Jasnej Góry, których działalność nie została nigdy przerwana. Pozostały na ziemiach polskich nawet po kasacie, funkcjonując w czasach zaborów i wojen. Zakonnicy, w swoistej sztafecie pokoleń, nigdy nie opuścili klasztoru Na Skałce, wiernie tu posługując, wspomagani przemożnym orędownictwem dwóch wielkich Patronów tego miejsca: św. Michała Archanioła oraz św. Stanisława Biskupa i Męczennika. Okazali się „pożyteczni dla Kościoła”, o co prosił ich fundator, Jan Długosz!
Czytaj więcej…